Dobra osobiste, czyli jakie?
W kontekście różnych sytuacji związanych z prawem często mówi się o naruszeniu dóbr osobistych. Wielu z nas korzysta z tego określenia, zupełnie nie zdając sobie sprawy z tego, co tak naprawdę oznacza. Tymczasem znajomość definicji dóbr osobistych niejednokrotnie może nam się bardzo przydać. Jakie wartości można określić tym mianem?
Po co nam wiedza o tym, czym są dobra osobiste? Z pewnością warto umieć je rozpoznać, by mieć świadomość, w jakich sytuacjach doświadczamy ich naruszenia. Trudno jednak mówić o ich jednoznacznej definicji, ponieważ takowa… nie istnieje, a przynajmniej nie jest dobrze opisana w prawie. Przyjmuje się, że są to wszystkie dobra niemajątkowe, które przysługują każdej osobie fizycznej oraz prawnej, związane z samym jej istnieniem. Odnoszą się one do przyjętych przez społeczeństwo wartości związanych z indywidualnością człowieka, jego godnością oraz integralnością. Kodeks cywilny podaje kilka przykładów, które mogą przybliżyć nam istotę tego pojęcia. Zgodnie z art. 23, „Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Można więc powiedzieć, że dobra osobiste są wszystkim tym, co czyni nas tym, kim jesteśmy, a ich naruszenie powoduje nasz dyskomfort i cierpienie. W ich skład wchodzą wszystkie te prawa oraz wartości, które da się w jakiś sposób opisać oraz udowodnić, że zostały pogwałcone. Z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 1977 roku stwierdził, że „Dobro osobiste to ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, ochronę jego egzystencji i zapewnienie mu prawa do korzystania z tych dóbr, które są dostępne na danym etapie rozwoju społeczno-ekonomicznego społeczeństwa, a które sprzyjają zachowaniu cech odrębności i związaniu ze społeczeństwem, w którym żyje”.
Jak widać, każda z istniejących definicji tego pojęcia jest dość szeroka i pojemna. Aby lepiej zrozumieć istotę dóbr osobistych, można również odwołać się do ich charakterystycznych cech. Po pierwsze, prawa te są bezwzględne, a więc dotyczą wszystkich osób fizycznych lub prawnych. Nikt nie ma też prawa do ich łamania. Po drugie, są to dobra o charakterze niematerialnym, choć w praktyce ta właściwość powoli ulega zmianie. Zdarza się przecież, że czyjś wizerunek, nazwisko lub pseudonim mają określoną wartość majątkową. Po trzecie, dobra osobiste są nierozerwalnie związane z osobą, której przysługują – istnieją od dnia narodzin aż do śmierci. W związku z tym nie da się ich przekazać komuś innemu, są niezbywalne, nieprzenoszalne i niedziedziczne.
Czy każde naruszenie dóbr osobistych jest działaniem niezgodnym z prawem? Wiele zależy od świadomej, dobrowolnej zgody osoby, do której należą. Zdarzają się przypadki, w których pozwala ona na ich naruszenie (np. pacjent zezwala na naruszenie swojej nietykalności przed operacją chirurgiczną). Oczywiście, taka zgoda ma charakter odwołalny, w związku z czym zainteresowany ma prawo w każdej chwili się z niej wycofać. Występuje tu dość rzadka sytuacja, określana jako domniemanie bezprawności – naruszenie dóbr osobistych domyślnie uznaje się za bezprawne, chyba że udowodnimy, że osoba, do której należą te dobra, dobrowolnie zgodziła się na ich złamanie, sprawca działa w ramach przyjętego porządku prawnego (np. pozbawienie wolności w wyniku aresztowania lub tymczasowego zatrzymania), w obronie koniecznej lub w stanie wyższej konieczności.
Co możemy zrobić, kiedy nasze dobra osobiste zostaną pogwałcone lub zagrożone? W dzisiejszych czasach nietrudno o taką sytuację. W związku z ogromną popularnością internetu, coraz częściej dochodzi do naruszenia czyichś dóbr osobistych właśnie w sieci. Internauci często czują się bezkarni ze względu na swoją anonimowość oraz fakt, że konfrontacja nie jest bezpośrednia. Bardzo często zdarza się więc, ze użytkownicy obrażają siebie nawzajem, a także publikują kłamliwe, krzywdzące informacje na temat znanych osób, oskarżając je o działania niezgodne z prawem lub niemoralne. Niejednokrotnie dochodzi także do bezprawnego wykorzystywania cudzego wizerunku, nazwiska lub pseudonimu. W takich wypadkach możemy domagać się następujących działań:
– zaprzestania zachowań, które zagrażają naszym dobrom osobistym;
– naprawienia skutków naruszenia dóbr osobistych przez złożenia określonego oświadczenia, uiszczenia odszkodowania lub przekazania konkretnej sumy pieniędzy na wybrany cel charytatywny;
– opublikowania sprostowania bądź odpowiedzi prasowej na stwierdzenie, które zagraża naszym dobrom osobistym.
Warto podkreślić, że niemajątkowe roszczenia (czyli np. żądanie zaniechania naruszania dóbr osobistych lub usunięcia skutków tego naruszenia) nie ulegają przedawnieniu. Ochrona dóbr osobistych należy również do prawa karnego, który wspomina o przestępstwach przeciwko czci i nietykalności cielesnej, za które grozi grzywna, a nawet kara pozbawienia wolności.
