Dziedziczenie ustawowe a rodzina i rozwód
Dziedziczenie ustawowe to dość zawiłe zagadnienie, które jednak warto choć trochę znać – prędzej czy później dotyczy przecież każdego z nas. Podstawową kwestią, o której wszyscy powinniśmy wiedzieć jest fakt, że pierwszeństwo dziedziczenia należy do współmałżonka oraz dzieci. A jak wygląda sytuacja w przypadku rozwodu?
Śmierć współmałżonka lub rodzica jest bardzo silnym, negatywnym przeżyciem. Bardzo wiele osób ma w takiej sytuacji duże problemy z zajmowaniem się wszelkimi sprawami formalnymi – w tym kwestią dziedziczenia. Mimo wszystko, warto zabezpieczyć swoje interesy, a w domyśle – wypełnić wolę zmarłego. Sprawa komplikuje się, gdy związek ze spadkodawcą uległ zmianie w trakcie jego życia: nastąpił rozwód, separacja lub trwały rozkład pożycia. Czy były współmałżonek może starać się o spadek po zmarłym?
Dziedziczenie ustawowe można określić jako „domyślne”, ponieważ ma zastosowanie w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu. Pamiętajmy, że testament może sporządzić wyłącznie osoba zdolna do czynności prawnych, czyli pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona. Aby był ważny, musimy również przestrzegać kilku zasad: m.in. osobiście, ręcznie spisać całą treść i opatrzyć odręcznym podpisem. Na mocy takiego dokumentu możemy dowolnie rozporządzać swoim majątkiem – wydziedziczyć członków rodziny, pozostawić spadek osobom z nami niespokrewnionym lub przeznaczyć konkretne przedmioty (a także nieruchomości czy firmy) określonym osobom (w takim wypadku musimy zdecydować się na testament potwierdzony notarialnie). Dziedziczenie ustawowe ma znaczenie również wtedy, gdy osoby wskazane przez testament nie chcą przyjąć spadku lub zmarły przed otwarciem spadku. Podsumowując – jeśli mamy określone życzenia dotyczące tego, co i komu zamierzamy pozostawić po swojej śmierci, musimy sporządzić stosowne oświadczenie woli. Natomiast jeśli tego nie zrobimy, domyślnie przyjmuje się, że zgadzamy się na zasady dziedziczenia ustawowego.
Pierwszeństwo w kwestii dziedziczenia ustawowego ma najbliższa rodzina, w której skład wchodzą małżonkowie oraz zstępni (czyli potomkowie: dzieci, wnuki, prawnuki itd. – zstępni dziecka, które nie dożyło do otwarcia spadku, wchodzą na jego miejsce). Następni w „kolejce” są rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (tutaj sytuacja jest taka sama – jeśli nasze rodzeństwo już nie żyje, jego miejsce zajmują jego zstępni), dziadkowie i pasierbowie.
Rozwód to proces, w wyniku którego małżeństwo przestaje istnieć, co oznacza, że były małżonek nie jest ustawowo uprawniony do dziedziczenia po zmarłym. Co więcej, podobna sytuacja ma miejsce w przypadku separacji, która nie odbiera nam statusu małżonków. Oczywiście, musi to być formalna separacja. Dla sądu nie ma w tym momencie znaczenia, czy partnerzy pozostają w związku, czy też nastąpił trwały rozpad pożycia, czyli tzw. „separacja faktyczna”. Jeśli istnieje formalny związek małżeński, a między małżonkami nie nastąpiła prawna separacja, małżonek jest uprawniony do dziedziczenia po zmarłym.
Jeśli spadkodawca w uzasadnionych okolicznościach wystąpił o separację lub rozwód z winy drugiej strony – może ona zostać wyłączona z dziedziczenia, nawet jeśli proces nie dobiegł końca. Następuje to jednak wyłącznie w wyniku stosownego orzeczenia sądu.
Warto pamiętać, że dziedziczenie ustawowe dotyczy wyłącznie zawartych małżeństw. Nie ma miejsca w przypadku wolnych związków – nawet jeśli partnerzy pozostawali ze sobą w relacji od wielu lat. Niejednokrotnie dochodzi do przypadków, gdy młode małżeństwa (nie ma znaczenia, czy związek małżeński został zawarty 50 lat czy 1 dzień temu) dziedziczą po sobie, natomiast związki nieformalne z kilkudziesięcioletnim stażem, posiadające wspólne gospodarstwo domowe czy dzieci nie są do tego uprawnione. Dlatego warto zadbać o formalizację związku, zwłaszcza w sytuacji, gdy występuje uzasadniona obawa o utratę życia przez spadkodawcę. Pamiętajmy, że zgodnie z polskim prawem małżeństwo może zostać zawarte wyłącznie przez mężczyznę i kobietę, którzy będą obecni jednocześnie i złożą oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub przed duchownym kościoła, z którym Rzeczpospolita Polska podpisała stosowną umowę (w przypadku Kościoła Katolickiego jest to ślub konkordatowy). Alternatywą jest sporządzenie testamentu – można w nim wskazać dowolne osoby, również nieformalnego partnera. W testamencie można umieścić także byłego małżonka.
Osobami, które zawsze podlegają dziedziczeniu ustawowemu, są dzieci zmarłego. Warto podkreślić, że fakt rozwodu czy separacji między rodzicami nie ma żadnego wpływu na to prawo – potomstwu rozwiedzionych rodziców przysługuje spadek po śmierci każdego z nich. Ponadto zarówno dzieci ze związków formalnych, jak i z relacji pozamałżeńskich, mają takie samo prawo do dziedziczenia (małżeństwo rodziców nie stawia ich potomków na uprzywilejowanej pozycji). Dotyczy to nie tylko potomstwa biologicznego, ale także adoptowanego. Wszystkie dzieci ustawowo dziedziczą równe części majątku zmarłego.
