Dziedziczenie ustawowe
Nie wszyscy pozostawiają po sobie testament – jedni nie czują potrzeby jego sporządzenia, inni nie mają takiej możliwości, np. wtedy, gdy śmierć następuje nagle i w sposób nieoczekiwany. W takiej sytuacji obowiązują ogólne zasady określone w ustawie. Na czym polega dziedziczenie ustawowe i kto ma prawo do spadku po zmarłym, który nie spisał swojej ostatniej woli?
Dziedziczenie ustawowe to nic innego jak dziedziczenie podyktowane przepisami prawa spadkowego, które mogą mieć zastosowanie w kilku przypadkach:
- kiedy spadkodawca nie sporządził testamentu;
- gdy testament jest nieważny;
- kiedy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami;
- gdy spadkodawca powołał spadkobiercę tylko do części majątku (na przykład do jego połowy).
W dwóch ostatnich przypadkach mamy do czynienia z tzw. dziedziczeniem „mieszanym”. Gdy testament nie mówi o całym majątku, a jedynie o jego części lub jeden (lub kilku) ze spadkobierców odmawia przyjęcia swojego ułamka, ten fragment przypada w udziale osobom określonym przez ustawę.
Zgodnie z artykułami 931 – 935 Kodeksu cywilnego spadkobiercami ustawowymi są zstępni, małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy, dziadkowie, pasierbowie, gmina oraz Skarb Państwa. Zstępni to każdy kolejny potomek tej samej osoby: jej dzieci, wnukowie, prawnukowie, praprawnukowie itd. Natomiast wstępni to określenie oznaczające każdego przodka danej osoby: jej rodzica (ojca, matkę), dziadków (dziadka, babcię), pradziadków (pradziadka, prababcię), prapradziadków itd. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku chodzi o osoby spokrewnione w linii prostej. Oczywiście, nie w każdym przypadku dziedziczą wszystkie z wymienionych osób oraz instytucji. Prawo określa również kolejność, w której spadkobiercy ustawowi są powoływani do spadku.
Pierwszeństwo mają dzieci zmarłego oraz jego współmałżonek. W teorii dziedziczą oni równe części, jednak małżonkowi nie może przypaść mniej niż jedna czwarta całego spadku. Oznacza to, że jeżeli dzieci jest więcej niż troje, współmałżonek spadkodawcy dziedziczy jedną czwartą majątku, zaś potomstwo otrzymuje po równo z pozostałych trzech czwartych małego dobytku. Natomiast jeśli któreś z dzieci nie dożyje do otwarcia spadku, wówczas jego część przypada jego dzieciom lub zstępnym.
A jak wygląda sytuacja adopcyjnych dzieci zmarłego? Jeżeli doszło do pełnej adopcji, wówczas przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych w taki sam sposób jak dzieci biologiczne. Podobnie dzieje się w drugą stronę: przysposabiający i jego krewni również dziedziczą po przysposobionym. Jeśli zaś doszło do adopcji niepełnej, dziedziczenie w obie strony dotyczy tylko przysposobionego i przysposabiającego, a nie ich krewnych. Warto również zaznaczyć, że po adopcji, do spadku po przysposobionym mają prawo wyłącznie jego rodzice adopcyjni, a nie biologiczni.
W sytuacji, gdy zmarły nie miał dzieci, do spadku powoływani są jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. Udział współmałżonka wynosi wówczas połowę całego spadku. W przypadku braku wstępnych, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, prawo do całości spadku przypada małżonkowi.
Natomiast jeśli nie ma zstępnych i małżonka, spadek przypada w udziale rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa.
Należy podkreślić, że dziedziczenie ustawowe dotyczy wyłącznie zarejestrowanych małżeństw – nie ma więc miejsca w przypadku wieloletnich związków nieformalnych (nawet, gdy partnerzy od lat prowadzili wspólne gospodarstwo, mieli wspólny dom lub mieszkanie czy dzieci) oraz osób, które wzięły tylko ślub kościelny (niekonkordatowy). Byli małżonkowie także nie dziedziczą. W wyniku rozwodu małżeństwo przechodzi do przeszłości, a więzy prawne ustają. Podobnie jest w przypadku formalnej separacji, mimo iż więzy między mężem i żoną nie zostają wówczas trwale zerwane.
Współmałżonek może zostać wyłączony z dziedziczenia ustawowego również wtedy, gdy spadkodawca w uzasadnionych okolicznościach wystąpił o separację lub rozwód z orzeczeniem winy drugiej strony.
Tego typu zmiany nie dotyczą jednak dzieci pary – rozwód rodziców w żaden sposób nie wpływa na ich prawo do dziedziczenia po rodzicach. Uprawnione są do niego także dzieci nieślubne, pochodzące ze związków nieformalnych.
W przypadku, kiedy nie ma zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypada jego dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą w częściach równych. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, należny mu udział przypada jego zstępnym. Jeśli ich nie ma, część ta dzielona jest po równo między pozostałych dziadków.
Jeśli zmarły nie miał małżonka ani żadnych krewnych, spadek po nim przypada gminie. Jednak jeśli nie uda się ustalić ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy na terenie kraju, dziedziczy Skarb Państwa.
Oczywiście, powyższy układ nie odpowiada każdemu. Jeśli chcemy wydziedziczyć niektórych członków rodziny, pozostawić spadek osobom z nami niespokrewnionym lub przeznaczyć konkretne przedmioty, nieruchomości czy firmy określonym osobom, musimy sporządzić testament.
