Pozbawienie władzy rodzicielskiej – kto może zostać pozbawiony władzy rodzicielskiej?
Władza rodzicielska to zarazem prawo, jak i obowiązek ciążący na rodzicach dziecka. Wbrew temu, co sądzi wielu opiekunów osób małoletnich, przywilej ten nie przysługuje im jednak bezwarunkowo. Czasami zdarzają się sytuacje, w których w interesie dziecka leży odebranie rodzicowi tej władzy. Kto może tego doświadczyć i z jakiego powodu?
Na początek wyjaśnijmy sobie, czym właściwie jest władza rodzicielska. Pojęcie to odnosi się do zbioru praw i związanych z nimi obowiązków, których celem jest sprawowanie pieczy nad dzieckiem oraz strzeżenie jego interesów. Rodzice mają pewną dowolność w nadawaniu kierunku wychowaniu małoletniego zgodnie z własnymi przekonaniami, jednak musi się ono odbywać z poszanowaniem godności i praw dziecka. Władza rodzicielska przysługuje w równym stopniu obojgu rodzicom, niezależnie od tego, czy są małżeństwem lub pozostają w związku. Należy ją wykonywać w taki sposób, w jaki wymaga tego zarówno dobro samego dziecka, jak i interes społeczny. Do rodziców należą m.in. piecza nad osobą dziecka i jego majątkiem, decydowanie o istotnych, dotyczących go sprawach (takich jak nadanie lub zmiana imienia i nazwiska, wyjazd za granicę, dysponowanie ewentualnymi alimentami, wybór kierunku nauki i wychowania oraz szkoły, określenie miejsca pobytu, wybór sposobu leczenia, wybór sposobu spędzania wolnego czasu czy określenie sposobu kontaktowania się dziecka z rodzicem, który mieszka osobno).
Władza rodzicielska rozpoczyna się z chwilą przyjścia na świat dziecka i trwa do osiągnięcia przez nie pełnoletniości. Może również ustać z przyczyn takich jak śmierć rodzica, utrata przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych, zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa, unieważnienie uznania dziecka, zmiana prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo w wyniku skargi o wznowienie postępowania, przysposobienie, rozwiązanie przysposobienia, a także zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej.
To ostatnie stanowi najsurowszy z istniejących środków ingerencji w wykonywanie rodzicielskich obowiązków. Pamiętajmy jednak, że nie jest on formą kary dla opiekunów – jego zadaniem jest przede wszystkim ochrona dziecka. Łagodniejszymi sposobami, na jakie państwo może ingerować we władzę rodzicielską, są np. zobowiązanie opiekunów do określonego postępowania (np. pracy z asystentem rodziny, uczestniczenia w terapii rodzinnej itp.), określenie, jakich czynności rodzice nie mogą wykonywać bez zezwolenia sądu, stały nadzór kuratora sądowego, skierowanie dziecka do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad małoletnimi, zarządzenie umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej, instytucjonalnej pieczy zastępczej lub rodzinnym domu dziecka czy tymczasowe powierzenie pełnienia funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Do zastosowania środka pozbawienia władzy rodzicielskiej na ogół dochodzi dopiero wtedy, gdy łagodniejsze metody nie przyniosą pożądanego rezultatu. W takim wypadku stwierdza się, że opiekunowie nie są zdolni do wykonywania swoich rodzicielskich obowiązków. Przesłankami do takiej decyzji sądu mogą być takie czynniki jak:
– tzw. trwała przeszkoda uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej, czyli np. zaginięcie rodzica, odbywanie przez niego długoterminowej kary pozbawienia wolności, ciężka i przewlekła choroba psychiczna lub opuszczenie kraju na stałe albo na czas nieokreślony połączone z jednoczesnym brakiem zainteresowania dzieckiem;
– nadużywanie władzy rodzicielskiej rozumiane jako stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej, np. wykorzystywanie dziecka, zmuszanie go do pracy ponad siły, nakłanianie do czynów nierządnych lub wkroczenia na ścieżkę przestępczą, rozpijanie, wychowywanie we wrogości do drugiego rodzica, agresja lub nadmierne karanie (zwłaszcza cielesne);
– rażące zaniedbywanie obowiązków wobec dziecka, czyli zaniedbywanie tych czynności, które są niezbędne do jego prawidłowego rozwoju, np. akceptowanie przyjmowania przez małoletniego środków odurzających, porzucenie, głodzenie, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych, nadużywanie alkoholu, utrzymywanie się z działalności przestępczej lub w skrajnych przypadkach zabójstwo jednego rodzica przez drugiego.
Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej może złożyć drugi z rodziców lub dowolna osoba mająca interes prawny w rozstrzygnięciu (np. inny krewny). Możliwe jest także wszczęcie postępowania z urzędu, m.in. w odpowiedzi na zawiadomienie przez policję lub inne osoby posiadające wiadomość o niepokojących nieprawidłowościach dotyczących sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Zdarza się także, że orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej znajduje się w wyroku o rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa lub separacji.